Inguru zoragarriak II

SAN JOANEKO HARIZTIA

Badira Zornotzan toki zoragarriak eta horietako bat San Joan mendiko hariztia da. Urtero, San Joan bezperan, zornotzar ugari batzen da bertan ohikoa den suaren inguruan. Gazte asko elkartzen da su horren inguruan udako solstizioa ospatzeko. Baina, dirudienez, antzinatik dator leku horren magia.
Euskal herrian sineskeria eta erritu ugari izan dituzte gure arbasoek, hor daude trikuharriak, harrespilak eta abar horren adierazgarri. Gure inguruan horrelakorik aurkitu ez badute ere, egon bazeuden sineskeriak eta errituak gaixoak sendatzeko eta hildakoak lurperatzeko.
Adibidez, XX. mendean oraindik egiten zen Zornotzan “santietue”, hau da, zainen bat tiratzen zenean edo orkatila bihurtzen zenean sendatzeko egiten zen errituala. Duela hogeita hamar urte inguru ikusita daukat “santietue” egiten.
Baina bestalde sendatzeko asmoaz, amamari entzuna diot, bera gaztea zela, behin baino gehiagotan eroan zituela etxeko gaixoaren “mudak” edo barruko arropak San Joanera, haritz baten arrakalan sartzeko. Eta haur gaixoak ere sendatzeko haritz tantaien “marroetatik” edo arrakaletatik pasatzea ohitura zela zioen amamak. Harrigarria ezta!
Gaur egun, zorionez, ez dugu horrelakorik egin behar, baina inguru zoragarri horrek oraindik magia berezia duela ukaezina da eta babestu beharreko ingurua dela uste dugu askok.

LIRIKA (4)

OLERKI EGUNA LARREAN
Orain dela 50 urte, 1960 urtean, Santi Onaindiak Zornotzako lehen “olerti eguna” antolatu zuen. OLERTI aldizkaria argitaratu eta gero ohartu zen olerki saria behar zuela gure herriak eta asmo horri ekin zion.
“Lurra samur aurkitu neban eta behar erreza: nire asmoa iragarri orduko hainbat langile agertu jatazan” esan zuen Aita Onaindiak. Eta lanari ekin zioten saria antolatzeko. Horrela izan zen 60. hamarkada oparoa euskalgintzan eta Zornotzako karmeldarrak aitzindari lan horretan.
1960an antolatu zen lehen aldiz eta hogeita hamar urte jarraian egin zen “olerti eguna” Larrean. Lau sail izan ziren lehen sariketa horretan: 1. lirika saila; 2. poema bat; 3. hamar alegiko sorta; 4. bertsolariak.
Orixe izan zen irabazlea, bigarrena Eusebio Igartza eta hirugarrena Paben Loidi. Sariak banatu aurretik Aita Onaindiak meza esan zuen eta Zornotzako abesbatzak alaitu. Saria hartutakoan sarituek olerkia irakurri behar izan zuten eta bazkari ostean Bordirik, Erkiagak eta Gazteluk hitzaldia egin zuten euskal kulturaren inguruan. Egun handia izan zen urriko igande hori eta ordutik aurrera udazkenero antolatu zen, Onaindiak ahal izan zuen artean.
Santi Onaindiaren lan hori gogoratzeko, hona hemen bere olerki batzuk:

KANTUZ!
Arratsa kantuz doa,
—norentzako kantuz?—
ibai-une ixillean
zurmur gozozko uluz.

Txindorra kantuz dago,
—norentzako ete?—
zume malgu gaiñean
zanko biak tente.

Kantuz baita illargia,
—nor ete dau eder?—
zeruan goi ikusgarri,
arnas estuan ler.

Larrosa kantuz dago,
—itaun norentzako—
neure gela itzalpean
usainkor, arrosko.

kantuz daukat biotza,
—uda-lenez alai—
bion maite-astea
dau jardunaren gai.

EUSKARA (4)

ZORITXARRA USTEKABEAN

Juanjo Zearreta hil da! — Zelan?... Halakorik! Autzaganeko bide labankor horretan gertatu behar! Makina bat auto-istripu izaten da bide horretan! Zerbait egin behar da! Eskapada gehiegi izaten dira hor! Sarriegi esaten dira horrelakoak, sarriegi. Bide deabrua! Eta kamioia etorri behar goitik behera!

Zoritxarra ustekabean heldu zitzaion Juanjori Autzaganen, egun beltz eta euritsu batean. Bermeotik zetozela, gure arrantzaleak askatzeko antolatu zen manifestazioan egon ondoren, auto-istripua izan zuten. Istripua ikusi genuenok bagenekien larria zela, oso larria. Zoritxarra, benetako zoritxarra izan zutela esango nuke. Eta ez da lehen aldia familia horretan.

Une latz hauetan, hasierako harridura, sinestu ezina eta haserrea gainditu ostean, Juanjo Zearretaren inguruko xehetasun batzuk adierazteko unea heldu dela uste dut. Euskaltzalea, hur-hurrekoa, bihotz onekoa eta itzal handia utzi duen gizona da Juanjo. Ezagutu dugunok badakigu hutsune handia utzi duela gure inguruan. Hutsunea igarriko dute Andrandi auzoan zapatuetako afari lagunek, Nikolasek eta konpainiak. Hutsunea sumatuko dute Laidako Kanping-ekoek ere, Eduardo Mezok eta lagunek. Hutsune handia izango dute Euskaltzaindiko kideek ere, Lizundiak eta gainerakoek. Baita familiako Mª Asunek eta lagunek ere. Eta zelan ez, hutsunerik handiena etxe-etxekoek igarriko dute: Eufemik, Ekaitzek, Txaberrek, eta baita Bingenek eta Mikelek ere. Hutsune handiegia utzi du Juanjok.

Euskaltzaindiko kudeatzailea eta euskaltzain urgazlea izan da Zearreta, baina ibilbide luzeagoa eta oparoagoa izan du euskararen inguruan. 60ko hamarkadaren amaieran hasi zen euskalduntze eta alfabetatze kanpainetan parte hartzen. Gero 1970ean Lehen Urratsak liburuaren prestaketan jardun zuen. Beranduago, 1975-76an, herrialde guztietako batzordeak batu eta Alfabetatze eta Euskalduntze Koordinakundea (AEK) sortu zenean, bera izan zen sortzaileetariko bat. Hainbat lan argitaratu zituen elkarlanean: Euskalduntzen (1972), Alfabetatzen (1975), Euskara: Hizkuntza ariketak (1976), Euskal Hiztegi Modernoa (1977), Sortzen I (1978), Hiztegia 80 (1980). Zein irakaslek ez ditu ezagutzen liburu eta hiztegi horiek? Garai batean ezinbestekoak izan ziren irakaskuntzan.

1973an hasi zen lanean Euskaltzaindian eta lankideek ondotxo ezagutu dute. Andres Urrutia Euskaltzainburuak hauxe esan zuen Juanjori buruz: “Lanerako beti prest eta gogotsu, erakundearekiko leiala, ordu asko eman ditu Juanjok Euskaltzaindiaren zereginetan. Beti erne, beti adi, azken ukitu arte, Euskaltzaindiak antolaturiko ekitaldietan dena erraz eta gozo joan dadin. Euskaltzaindiaren kudeatzailea eta sustatzaile nekaezina izan da”.

Alderdi pertsonalean, benetan ezagutu duenak badakizki Juanjo Zearretaren zaletasunak: familia eta lagunak, Laida eta Athletic taldea. Horregaitio izan zen urteetan San Mameseko esataria. Gogoan dut oraindik haren ahotsa jokalarien izenak irakurtzen edota aldaketak adierazten zituenean. Baina ezezaguna den zaletasun bat ere bazuen: Iratiko inguruak. Aste Santuko txangoa izugarri gustatzen zitzaion Nafarroan barrena.

Itzal handiko gizona izan da Juanjo Zearreta. Berari esker eta bera bezalako euskaltzaleei esker gaude gu hemen euskara irakasle eta euskal kulturaren sustatzaile. Zure eta zulakoen lanari esker egin dugu aurrera. Eskerrik asko Juanjo, bihotz-bihotzez. Eta egun handirarte.

EUSKARA (3)

EUSKARAREN JATORRIA:

AZKEN BERRIAK

Aurreko batean euskararen jatorriaren teoriei buruz idatzi nuen, eta beste behin euskararen mugei buruz. Baina azken urteetan Europako hainbat herrialdetako linguistak eta genetistak ikerketa interesgarriak argitaratzen ari dira guri buruz eta oihartzun txikia izan dutela uste dut. Nire asmoa ikerketa horien berri ematea da, modu xume eta erraz batean.

Europan hautsak harrotzen ari dira ikerketa horiek direla eta. Orain arte Europako gizakia eta hizkuntzak indoeuroparraren ondorengoak direla esan dute, baina azken ikerketen ondorioz zalantzan jartzen ari dira. Oxford Unibertsitateko Stephen Oppenheimer-ek idatzi zuen britainiarren jatorri genetikoa Kantauri itsasoaren isurialdean dagoela. Britainiarrak euskaldunen ondorengoak direla esatera heldu da. Ondorio horretara heltzeko ikerketa genetikoak erabili zituen eta gaur egun ziurtzat hartzen den datu bat ere: glaziazioko aztarnak. Duela 20 mila urte glaziazio aroan Europa izoztuta zegoenean Kantauri itsasoaren kostaldeko klima leunagoa zenez giza talde ugarik babesa aurkitu zuen bertan eta gero, berriz ere, Europan zehar sakabanatu ziren. Horren froga dira kobazuloetako aztarnak. UNESCOk berak ere gizateriaren ondare izendatu behar izan du hainbat kobazulo. Datu gehiago jakin nahi izanez gero Oppenheimerren “The origins of the british” liburuan daude.

Alemaniako ikerlariak ere ildo beretik doaz, “Spektrum der Wissenschaft” aldizkari zientifikoan – “Scientific American” aldizkariaren edizio alemaniarrean – argitaratu zituzten ikerketa interesgarriak Theo Vennemann linguistak eta Peter Forster genetistak. Venneman Munich-eko Ludwig-Maximilian Unibertsitateko linguistika irakaslea da eta urteetako lanaren berri eman digu. Glaziazioa amaitu zenean Kantauri itsasoaren kostaldeko giza taldeak Europan zehar sakabanatu ziren hizkuntza eta ADNa zabalduz. Giza talde horiek euren hizkuntzarekin –protoeuskara­rekin – ingurua ezagutu ahala izenak jartzen hasi ziren. Gaur egungo ibai, ibar, ur, aran ... euskal hitzen parekoak aurkitu ditu Vennemann hizkuntzalariak Europako ibai, mendi eta ibarretan. Berrehun baino gehiago izan dira guztira: Ebersberg, Ebrach, Eber, Aranbach, Ebreon, Ivry, Eberbäche, Urofia, Huriel, Ourte, Urwis, Ura, Aurach, Auerbach, Urula, Ibar, Ybbs ... Ikerlariek uste dute orduko lehen giza taldeek izen bereziak jartzen hasi baino lehengo izen arruntak erabili zituztela tokiak izendatzeko.
Baina hizkuntzalari alemaniarraren teoriari bultzada handia eman dio Peter Forster genetika ikerlariak. Euskaldunen eta europar gizakiaren ADN mitokondriala aztertu ondoren ikerlari hori ondorio batera heldu da: Europako biztanleen hiru laurdenek ama-arbaso euskalduna izan zutela. Azpigene mitokondrialak igualak dira Europako gehiengoaren eta euskaldunen artean. ADN mitokondriala amagandik baino ez da transmititzen eta antzekotasun horrek ama-arbaso batengana garamatza.
Ziur gaude laster izango dugula informazio zehatzagoa eta genetikak aurrera egiten duen heinean mito, uste eta teoriak bertan behera geratuko direla. Genetikari esker aurrerapauso ikaragarriak espero dira etorkizunean eta giza taldeen migrazioak ez ezik jatorria ere aztertzeko balioko digu.
Eta amaitu baino lehen, kontu xumeago bat adierazi behar dizuet. Aurten oporretan Avilako Gredos aldean egon naiz eta bertako toponimiak jakin-nahia piztu dit. Euskal senak esan dit bertako toponimo askok euskal kutsua dutela: Mingorria (bertako lurra gorri-gorria da), La Naba (mendiko lautadan); Aravalle (arana); Narros (antzinako nabarros); Muñana, Muñogalindo, Gorria, Mingubela, Mirueña, Zorita eta abar luzea. Norbaitek esan lezake Errekonkista garaiko euskaldunen aztarna dela, arabiarren kontra joandako euskaldunen aztarna hain zuzen, baina ni urrunago joango nintzateke, Alemanian edo Akitanian, Lleidan, Sorian, Burgosen, Errioxan eta Huescan euskal toponimoak badaude zergatik ez hegoalderago? Asko dago oraindik ikertzeko, bai gero!

MEMORIA HISTORIKOA (2)

ERBESTEKO ZORNOTZARRAK
Gerra zibilaren ondorioz euskaldun askok egin zuen ihes Ameriketara. Horietako batzuk euskal kulturaren aitzindariak ziren, abeslariak, kazetariak, idazleak, irakasleak eta abar. Oraingoan zornotzar bi aipatu nahi ditut: Kepa Derteano Basterra eta batez ere, Pedro Ormaetxe Aldana “Aita Lontzi”. Aurten beteko direlako 60 urte hil zela, Txilen.

Kepa Derteano Zornotzan jaio zen 1923an eta erbesteko euskal idazleen adierazle nagusia da gaur egun Venezuelan. En el surco de la tierra liburuan erakutsi digu bere sortze lanaren sakontasuna narrazio laburrak erabiliz. Eta baditu beste liburu batzuk ere, autobiografikoa da bata, Quiero acabar con la guerra de mi padre liburua. Hor adierazten du Zornotzan umetan bizi izandakoa eta baita erbestean bizi izandakoa ere. Hortxe parean dago Huellas liburu ezaguna ere eta beste hainbat lan.
Garai batean, Peru de Arteaga ezizena ere erabili zuen Kepak liburuak eta komunikabideetako lanak sinatzeko.
Eta idazle lanaz gain, luzaro Euskal Etxeko presidente lana hartu zuen erbesteko euskaldunei laguntza emateko. Askoren ustez, Ameriketan euskal kulturari guztia eman dion euskaltzalea da.
Hemendik lagundu nahirik, Saturraran Argitaletxea sortu zen erbestean egindako lanak argitaratzeko eta euskal diasporako idazleei babesa emateko. Dena dela, aipamen berezia merezi duen idazlea da Kepa Derteano, inongo zalantzarik gabe. Itzala utzi duen zornotzarra.

Era berean, Pedro Ormaetxek, “Aita Lontzik”, prentsa artikuluez gain “Ipuintxuak” eta “Bigarren ipuintxuak” olerki-liburuak argitaratu zituen Txilen. Boroan jaio bazen ere Txileko Viñas del Mar herrian hil zen 1949an. Horregatik aurten, hil zela, 60. urteurrena beteko da. Euskaltzalea, luma fineko idazlea eta olerkaria handia.
P. Ormaetxe karmeldarrak hainbat ezizen erabili zituen lan ugari sinatzeko: “Lontzi Aba”, “Ormalda”, “Ormetxe” eta abar.

Baina bekokia ilundu barik, aipagarria da gure herriko Udal Liburutegikoa, bi idazle horien obra bakar bat ere ez izatea gero! Harrigarria! Kulturan hainbeste diru gastatzen den herri batean.

Eta amaitzeko, euskal erbesteratu guztien omenez, hona hemen Aita Lontziren olerki batzuk:

HERRIRA BEGIRA
Hor-hemendik ludiak (munduak)
begien aurrera
ikustekoak dakarz
noizean noizera,
baina bihotz-begiak
daukodaz begira
barruan daroadan
euskaldun herrira.
................
Erbestean bizitza
igaro beharra
edozeinentzat bada
neketsu gogorra,
maitatzen dauanarentzat
euskaldunen lurra
beste guzti-guztia
da neke eta lorra.
................
Soina geratu barik
dabil horra-hara
geldi egon ezin dan
gaixodun-antzera,
baina bihotz, gogo, nahi
eta ametsa berbera
Txilen baino gehiago
sorterrian dira.

ZIGOR BAT
Hogei urte zigortzat
ezarri ondoren
esatekorik eukan
auzian inotson
...................
Esan gura neuskio,
esan, sendiari,
ezdagidala jateko
itxaron gaur niri.
..................
Eskerrak dagitsudaz,
bihotzez epaile,
damostazuzalako
oraindik urte.
.................
Hemen dinotsudazan
hitzok batek argi,
esan ebazan Bilbon
orain aldi gitxi.

BALENTIN BERRIOTXOA AKADEMIA

1952. urtean Maria Angeles Larreak Balentin Berriotxoa akademia zabaldu zuen Zornotzan, Urtzelairen txaletean. Hainbat eta hainbat zornotzar izan ziren ­bertan erdi mailako ikasketak egiten. Hor egon ziren batxilerra ikasten Jon Idigoras (politikoa), Lopez Arriortua (ingeniaria) ... eta abar eta abar.

Martxoaren 8a da Nazioarteko Emakumeen eguna, hori dela eta aportazio txiki bat egin nahi izan dut. Gure herrian batxilerrean egondako emakumezko irakasle batzuk aipatu nahi ditut gaurko idazkian. Garai horretan Zornotzan ez ziren asko izan batxilerreko andereñoak, orduan ez zen ohikoa emakumeek ikasketak izatea, baina andereño batzuek bidea egin zuten maisu artean.

Maria Angeles Larrea da horietako bat, Valladoliden goi mailako ikasketak egin eta doktoregoa Madrilen amaitu ondoren Zornotzan eskola irekitzea erabaki zuen. Neska gaztea zela, Maria Angeles bere aita zornotzarrarekin, Gabinorekin, gure herrian zegoela Yarza alkatearekin egin zuten topo eta Gabinok harro bere alaba lizentziatu berria aurkeztu zuen. Maria Angelesen ametsa Zornotzan ikastetxe bat irekitzea zenez, alkateari adierazi zion bere asmoa eta Valladolideko Unibertsitateko baimena lortu ondoren eskola ireki zuen Larreak. Gure inguruan ez zegoen erdi mailako ikasketak -batxilerra- emateko baimena zuen ikastetxerik, ez Gernikan, ez Durangon. Bilbon bakarrik egiten ziren ikasketa horiek. Beraz, lortu zuena oso garrantzitsua izan zen gure herriarentzat.

M.A. Larrea zuzendari zela, herriko ikasleez gain inguruko herrietako ikasleak ere izan ziren Balentin Berriotxoa ikastetxe sortu berrian. Gelan den-denak ziren mutilak eskola mistoak orduan debekatuta zeudelako. Hala ere, ukaezina da zein garrantzitsua izan zen ikastetxe hori gazte askorentzat, horri esker askok goi mailako ikasketak egiteko aukera izan baitzuten.

Handik urte gutxira Andres Mañarikuak Maria Angeles Larreari deitu eta Deustuko Unibertsitatean eskolak emateko proposamena egin zion. Larreak eskaintza onartu eta Zornotzako eskola utzi egin zuen. Horrelaxe izan zen Deustuko Unibertsitatean emakumezko lehen irakaslea. Meritua handia benetan!

Baina goazen berriro ere harira. Larreak Balentin Berriotxoa utzi eta gero, Don Juan Goikolea abadearen eskutik, Leclerc frantsesa heldu zen Zornotzara Aragoitik. Munduko Gerra amaitu eta Frantziatik ihes egindako gaztea zen hori. Hitlerren jarraitzaile sutsua ei zen eta horregatik ihes egin zuen Frantziatik Bigarren Mundu Gerra amaitu zenean. Eta badirudi Jacques Leclerc jeneralaren loba ere zela gazte frantsesa. Jeneral horrek Paris askatu zuen nazien atzaparretatik. Familia batekoak izanda bi bandotan egon behar!

Izan ere, urte ilunak izan ziren Balentin Berriotxoan Leclerc zuzendaria izan zen bitartean. Zorrak, salaketak, emaitza eskasak ... izan ziren nagusi. Azkenean Leclerc bota egin behar izan zuten bide okerra hartua zuelako ikastetxeak.

Eta zorionez, 60. hamarkadan gauzak hobetu egin ziren Don Pedro abadeak zuzendaritza hartu zuenean eta aurrera egin zuten Zornotzako beste irakasle batzuekin batera, Etxebarriarekin, Adolforekin ... eta emakumezko beste irakasle batekin: Pepita Aldekoarekin. Zein garrantzitsuak izan ziren irakasle zornotzarrak!

Honekin amaitzeko, artikulu hau batxilergoko andereñoei buruz denez, ezin ditut utzi aipatu gabe Karmelo ikastetxeko Marivi eta Urritxe institutuko Maite Crespo, Itziar Abasolo... Nik uste dut aipamen berezia merezi dutela izendatutako guztiek Zornotzako batxilergoan lehen andereñoak izan direlako, nahiz eta batzuk oraintsu arte irakaskuntzan egon. Eskerrik asko guztiei!

LIRIKA 3

PEDRO ORMAETXE, “AITA LONTZI”

Pedro Ormaetxe Aldana, ”Aita Lontzi”: zornotzar gehienentzat ezezaguna den izena. Etxanon jaio 1891n eta Txilen hil zen 1949an. Idazle karmeldar oparoa izan zen eta zenbait aldizkaritan idatzi zuen: “Jaungoiko Zalen”, “Karmelgo Argian”, “Ekinen”, “Euzko Deyan” eta abarretan. Baina gaurkoan Aita Lontziren bi liburu aipatu nahi ditut: “Ipuintxuak” eta “Bigarren ipuintxuak”. Olerki-liburuak dira biak eta Txilen erbesteraturik zegoela argitaratu zituen. Ikertu beharreko idazlea da, baina orain arte herriak bizkarra eman diola uste dut.

Gerra zibilaren ostean Zornotzan egon bada familia bat gogor zapaldua, hori Boroako Ormaetxetarra izan da, inongo zalantza barik. Tropa frankistek Zornotza hartu zutenean Aita Lontzik Txilera egin zuen ihes, Bonifacio anaia fusilatu egin zuten faxistek eta arrebak kartzelaratu. Bakar-bakarrik euskaltzaleak eta abertzaleak izateagatik. Sinestezina!
Aita Lontzi karmeldarra izan zen. Erraztasun handia erakutsi zuen idazteko baina ezagutu zutenek esaten dute karmeldarraren doarik handiena “erretorika” izan zela.
Hala ere, pare bat zehaztasun egin behar diot Aita Lontziren biografian idatzitakoari.
Alde batetik, Aita Lontziren biografian irakur daiteke Txilera misiolari joan zela, baina ez du esaten ihes egin behar izan zuela faxisten beldur zelako. Jakin dakigu Euskal Herritik gogoz kontra joan zela eta bai bere gutunetan eta bai bere idazkietan irakur daiteke erbestean bizi beharrak edozeinentzat neketsu eta gogorra bada, euskaldunen lurra maite duenarentzat askoz ere latzagoa dela.
Eta bestalde, abizena ere aldatu diote. Aita Lontziren biografian Pedro Ormaetxea abizena erabiltzen du Aita Santi Onaindiak. Hala ere, Pedro Ormaetxek —hauxe da bere abizena— ­ zenbait ezizen erabili zituen artikuluetan, adibidez, “Lontzi Aba”, “Ormalda”, “Ormetxe” , “Ormaetxetar Kepa” eta abar.
Karmeldar idazlea Boroako Zugaza baserrian jaio bazen ere Iruñean, Gasteizen eta Begoñan ikasketak egin ostean Larrako komentura etorri zen bizitzera, beste zenbait tokitan egon ostean.Gerra ondoren Txilera joan zen, Viña del Mar herrira. Eta bertako komentuan hil zen 1949ko urtarrilaren 15ean. Beraz datorren urteko urtarrilean 60 urte beteko dira hil zela. Zor zaharra, zor txarra!
Goazen liburuetara. “Ipuintxuak” eta “Bigarren ipuintxuak” olerki-liburuak dira, nahiz eta izenburu horiekin ipuin-liburuen itxura izan olerki-liburu interesgarriak direla esan beharra dago. Liburu bakoitzean ehun olerki-sorta zoragarri argitara eman ditu idazleak, zenbait argibiderekin batera. Lehenengo orrialdeetan Aita Lontzik hiztegitxo bat egin du irakurleak hobeto uler dezan eta gero “Baimenak” izeneko atalarekin jarraitu du. Atal horretan zenbait apaizen oniritzia edo baimena ematen da argitaratu ahal izateko. Eta azkenik, ehun orrialdetan beste hainbeste olerki zoragarri neurri txikian eta handian. Errima aberatsez osatuta daude guzti-guztiak eta uste dut ikerketa sakonago bat merezi duela Ormaetxe idazleak. Zoritxarrez gure herriak ez du aintzat hartu herriko semea. Pena handiz esaten dut hau baina egia da.
Ulertezina da nik esku artean ditudan bi liburu hauek, “Ipuintxuak” eta “Bigarren ipuintxuak” ez egotea Amorebieta-Etxanoko liburutegian. Harrigarria! Eta ziur nago hor egongo balira azterketa sakonago bat egiteko aukera izango luketela herriko aztertzaileek. Horretaz seguru nago.