ARKITEKTURA

ARKITEKTURA (1)

BURDINOLAK EZ DIRA AINTZAT HARTZEN

Erdi Aroan, Zornotzan ugari ziren burdinolak eta errotak, bai Ibaizabal ibaiaren ertzean, bai beste erreka batzuen bazterrean. Errotak egon badaude oraindik, baina burdinola guztiak desagertu dira, Bernako burdinola izan ezik. Sinestezina bada ere, Zornotzako azken burdinola laster desagertuko da. Duela bi urte tximinia jausi zitzaion, eta orain hormak erortzen ari dira.

Erdi Aroaren azken aldian, XV. mendean, dorretxeen boterea lurraz gain, erroten eta burdinolen kopuruaren arabera neurtzen zen. Zornotzan aukera dugu oraindik dorretxea, burdinola eta errota batera ikusteko, Berna auzoan daude. Baina lotsagarria da zelan dagoen ikustea Zornotzako azken burdinola!
Orain dela urte batzuk, Iurretako Papelerak Bernako burdinolaren hormaren kontra, itsatsita, eraikuntza bat egin zuen ura hartzeko; orain dela bi urte bota zuten tximinia; eta orain bertako hormak erortzen ari dira, ez dago eskubiderik!
Pasa den mende hasieran, hainbat burdinola ikus zitezkeen Zornotzan: Berna, Ibarra, Legarribai, Ugarte, Etxekosinaga (oraindik zerbait dago), Olabarria, Astepe, Amorebieta ... etab. Gaur egun ez dugu bat bera ere osorik mantendu zoritxarrez.
Baina goazen historia arin bat egitera. Euskal Herrian orain dela bi mila urte baino lehenago ezagutzen da burdinarriaren erabilera, baina XIII-XIV. mendeetan hasi ziren ibaietako uraren indarra erabiltzen burdinoletako hauspoa eta mailua mugiarazteko. Hauspoa erabiliz lortzen zuten behar zen tenperatura burdinarria urtzeko eta gero mailua erabiltzen zuten forma emateko.
Sugarri asko behar izaten zen egur-ikatza egiteko eta, haritza eta pagoa erabiltzen zuten horretarako. Orduan suntsitu ziren harizti eta pagadi asko!
Baina, burdinolak ibai bazterrean eraiki ziren, egurra hurbil zegoen tokietan, egur asko behar baitzen kintal batzuk burdina ateratzeko.
Gurdian eramaten zuten minerala meatzetatik burdinoletara eta bertan urtu ondoren egiten ziren lanabesak, hau da, aitzurrak, aizkorak, pikuak, palak,... eta armak ere bai.
Bestalde, 1627an Amorebietan bildu ziren olagizonak, Korregidore nagusia, burdinolen alkatea eta Diputatuak. Bizkaian burdinarri gehiegi ateratzen ari ziren eta beldurra zegoen amaituko ote zen. Batzar horren ostean burdinarri gutxiago ateratzen hasi ziren, debekatu egin baitzen Bizkaitik kanpora burdinarria (minerala) ateratzea, ez ordea burdina landua. Garai horretan Zornotzan burdinola ugari zegoen, hamarretik gora diote adituek egon zirela. Baina XIX. mendean burdinolak itxi egin ziren labe garaiak eta bestelako labeak sortu zirelako.
Joan gaitezen berriz ere harira; burdinolek alkate propioa izateaz gain, Foru propioa ere bazuten Gernikako Batzar Nagusietan idatzia (1440). Olagizonak pribilegiatuak ziren, ez zuten joan behar ez auzolanetara, ez Bizkaiko Jaunaren deira. Burdinoletako lana begi onez ikusita zegoen. Horregatik, burdinolen alkateak epaitu ere egiten zituen euren arteko auziak.
Amaitzeko Erdi Aroaren azkenerantz, hau da XV. mendean, dorretxetik edota arma-etxetik hurbil zeuden errota eta burdinola, dorretxea ibai bazterrean bazegoen behinik behin. Baina hurrengo baterako utzi beharko dugu dorretxeei buruzko informazio interesgarri hau, Zornotza-Amorebieta-Etxano izenen iturburu direlako arma-etxe edo babes-etxe haiek.