LIRIKA 3

PEDRO ORMAETXE, “AITA LONTZI”

Pedro Ormaetxe Aldana, ”Aita Lontzi”: zornotzar gehienentzat ezezaguna den izena. Etxanon jaio 1891n eta Txilen hil zen 1949an. Idazle karmeldar oparoa izan zen eta zenbait aldizkaritan idatzi zuen: “Jaungoiko Zalen”, “Karmelgo Argian”, “Ekinen”, “Euzko Deyan” eta abarretan. Baina gaurkoan Aita Lontziren bi liburu aipatu nahi ditut: “Ipuintxuak” eta “Bigarren ipuintxuak”. Olerki-liburuak dira biak eta Txilen erbesteraturik zegoela argitaratu zituen. Ikertu beharreko idazlea da, baina orain arte herriak bizkarra eman diola uste dut.

Gerra zibilaren ostean Zornotzan egon bada familia bat gogor zapaldua, hori Boroako Ormaetxetarra izan da, inongo zalantza barik. Tropa frankistek Zornotza hartu zutenean Aita Lontzik Txilera egin zuen ihes, Bonifacio anaia fusilatu egin zuten faxistek eta arrebak kartzelaratu. Bakar-bakarrik euskaltzaleak eta abertzaleak izateagatik. Sinestezina!
Aita Lontzi karmeldarra izan zen. Erraztasun handia erakutsi zuen idazteko baina ezagutu zutenek esaten dute karmeldarraren doarik handiena “erretorika” izan zela.
Hala ere, pare bat zehaztasun egin behar diot Aita Lontziren biografian idatzitakoari.
Alde batetik, Aita Lontziren biografian irakur daiteke Txilera misiolari joan zela, baina ez du esaten ihes egin behar izan zuela faxisten beldur zelako. Jakin dakigu Euskal Herritik gogoz kontra joan zela eta bai bere gutunetan eta bai bere idazkietan irakur daiteke erbestean bizi beharrak edozeinentzat neketsu eta gogorra bada, euskaldunen lurra maite duenarentzat askoz ere latzagoa dela.
Eta bestalde, abizena ere aldatu diote. Aita Lontziren biografian Pedro Ormaetxea abizena erabiltzen du Aita Santi Onaindiak. Hala ere, Pedro Ormaetxek —hauxe da bere abizena— ­ zenbait ezizen erabili zituen artikuluetan, adibidez, “Lontzi Aba”, “Ormalda”, “Ormetxe” , “Ormaetxetar Kepa” eta abar.
Karmeldar idazlea Boroako Zugaza baserrian jaio bazen ere Iruñean, Gasteizen eta Begoñan ikasketak egin ostean Larrako komentura etorri zen bizitzera, beste zenbait tokitan egon ostean.Gerra ondoren Txilera joan zen, Viña del Mar herrira. Eta bertako komentuan hil zen 1949ko urtarrilaren 15ean. Beraz datorren urteko urtarrilean 60 urte beteko dira hil zela. Zor zaharra, zor txarra!
Goazen liburuetara. “Ipuintxuak” eta “Bigarren ipuintxuak” olerki-liburuak dira, nahiz eta izenburu horiekin ipuin-liburuen itxura izan olerki-liburu interesgarriak direla esan beharra dago. Liburu bakoitzean ehun olerki-sorta zoragarri argitara eman ditu idazleak, zenbait argibiderekin batera. Lehenengo orrialdeetan Aita Lontzik hiztegitxo bat egin du irakurleak hobeto uler dezan eta gero “Baimenak” izeneko atalarekin jarraitu du. Atal horretan zenbait apaizen oniritzia edo baimena ematen da argitaratu ahal izateko. Eta azkenik, ehun orrialdetan beste hainbeste olerki zoragarri neurri txikian eta handian. Errima aberatsez osatuta daude guzti-guztiak eta uste dut ikerketa sakonago bat merezi duela Ormaetxe idazleak. Zoritxarrez gure herriak ez du aintzat hartu herriko semea. Pena handiz esaten dut hau baina egia da.
Ulertezina da nik esku artean ditudan bi liburu hauek, “Ipuintxuak” eta “Bigarren ipuintxuak” ez egotea Amorebieta-Etxanoko liburutegian. Harrigarria! Eta ziur nago hor egongo balira azterketa sakonago bat egiteko aukera izango luketela herriko aztertzaileek. Horretaz seguru nago.

NARRATIBA 1

ZORNOTZAKO IDAZKIAK

Gaur egungo euskara ikertzeko testu idatziak ahozkoak bezain garrantzitsuak dira; baina XIX. mendeko euskara aztertu nahi dugunean testu idatzietara jo beharra dago, nahitaez. Ugari dira gure artean XIX. mendeko testu idatziak, batez ere testu erlijiosoak; hala ere, interes literario eskasekoak izan arren garai hartako euskara eta bertakoen ikuspegia aztertzeko oso interesgarriak dira.

Zornotzan aurkitutako testu idatziei buruz idaztea erabaki dut; gaurkoan, XIX. mendean idatzi zenari buruzkoa izango da. Halaber, ezin dugu ahaztu mendea gatazkarekin hasi zela: frantsesen kontrako gerrarekin. Napoleonek Euskal Herria erraz bereganatu zuen, hasieran; baina gero herriak gogor egin ondoren hemendik kanpora bota zituzten. Gero etorri ziren gerrate karlistak: lehena (1833-1839) eta bigarrena (1872-1876). Hala ere mendeak eman zituen idazleak eta kultura eragileak ugari izan ziren, batez ere mezenasak; baina hori beste egun baterako utziko dut.

Orain goazen harira. Duela hogeita hamar urte inguru Epaltzako Torre baserrian eskuz idatzitako liburuxka bat agertu zen. Anselmo Gortazarrek izenpetzen duen liburuxkak 234 orrialde ditu eta 1864. urtean dago sinatuta. Idazkiak ez du inolako asmo literariorik baina garai horretako Biblia kontalarien ezaugarri guztiak betetzen ditu.

Orduko idazle gehienak elizgizonak ziren eta alegilariak ez ezik Biblia kontalariak ere ziren, hau da, predikariak eta moral zuzentzaileak. Eta pulpitutik adierazteko eginak zeuden lan gehienak; horregatik, bi ezaugarri garrantzitsu zituzten idazki horiek: euskara erraza eta ulergarria zela.

Hala ere, Anselmo Gortazarrek ez du Biblia hitzez hitz azaltzen, ez du Biblia itzultzen, autore bakoitzak bere erara garatzen du Bibliako pasarte esanguratsu bat. Sermoietan trebatutako apaizek idatzi dituzte lan horiek eta irakurtzeko zein entzuteko eginak daude. Entzuleen arreta erakartzeko baliabidez beteta dauden lanak dira. Alde batetik, ez dago esaldi luze eta korapilatsurik, batik bat entzuteko direlako; bestalde, entzulearen arreta ez galtzeko etenak eta entonazio-aldaketak ugariak dira; eta azkenik, entzuleak gogoratzeko ideia nagusiak nabarmendu egiten dira, errepikatuz eta laburtuz. Beraz, mitinetan egiten den moduan.

Euskal literaturan oro har, baina bereziki XIX. mendeko literaturan, eduki eta helburu erlijiosoko lanak garrantzi handikoak dira. Horregatik, garai hartako euskara eta gertakizunak ikertu nahi badira bildu beharko ditugu lan horiek, galdu baino lehen.

Beraz, beharrezkoa izango litzateke Zornotzako dokumentu idatziak, hau da, gutunak, bertsopaperak, sermoiak... biltzea eta digitalizatu ondoren jabeei itzultzea. Horrela idazkien fondo publikoa edukiko genuke ikerketarako interesgarria bezain beharrezkoa.

KIROLA (1)

ZORNOTZAKO BOLA-JOKOAK

Gure herrian, nahiz eta hainbat bolatoki egon, bola-jokoa ez da batere ezaguna kaletarren artean, beharbada inguruko auzoetan daudelako bolatokiak. Eta noiz errotu zen kirol hau gure herrian? Ziur ez dakigu, baina antzinako kontua dela ezin da ukatu. Denetariko iritziak bildu ditut honen inguruan: batzuk harrigarriak eta beste batzuk posibleak. Baina, egia esan ez dago ezer zehatzik. Ibilbide historikoa egiten saiatuko naiz, ea zerbait argitzen dugun.

Gaur egun, bola-jokoa ia ezezaguna izan arren zornotzar askorentzat, duela mende bat, pilota baino zabalduagoa eta arrakastatsuagoa zen; eta ez zegoen jai ospakizunik bola-txapelketa barik. Antzina, meza entzun ondoren bolatokien inguruan batzen ziren gazteak, horixe zelako jarduera ludikorik zabalduena Bizkaian.
Aurreko mendean, Bizkaian 400 bolatokitik gora zeuden, gaur egun ordea, ez daude 100 bolatoki, eta horietatik 10 Zornotzan; beraz, ezin dugu ahaztu desagertzear dagoen kirol honek ikerketa sakonagoa merezi duela gure ondare historikoa delako. Goazen bada, bolen inguruko historia xumea egitera.
Batzuek esaten dute Grekoen garaiko kirola dela, Odisea obran Homerok idazten duelako nola jokatzen duten boletara Peneloperen maitaleek. Beste batzuek esaten dute Erromatarren garaikoa dela eta armada erromatarrak zabaldu zuela bola-jokoa Europan zehar. Eta azkenik, Telesforo Aranzadi eta euskal aditu batzuk daude zelten garaiko kirola dela esaten dutenak. Hiru teoria hauek dokumentatu gabeko hipotesiak direla esango nuke, baina badago laugarren bat, bola-jokoa Europan sortu zela dioena; Alemanian, VI. mendean hain zuzen. Alemaniako adituek diote bertako monasterioetako bakardadean monjeek jokatzen zutela boletara, eta handik inguruko herrialdeetara zabaldu zela; eta gero, Santiagoko bidea dela eta, erromesek hona ekarri zutela bola-jokoa.
Eta zergatik du pisu gehiago laugarren hipotesiak besteek baino? Dokumentu idatzietara jotzen badugu ez dagoelako ia ezer erromatarren, edo grekoen, edo zelten garaiko jokoa dela adierazten duenik. Adibidez, XIII. mendean Alfontso X.a Jakitunaren garaian Jolasen liburuan, ez da aipatu ere egiten bola-jokoa. Beraz askoren iritziz, Europan bola-jokoa oso zabaldua zegoen arren, gure artean oraindik ez; eta mende batzuk beranduago, Santiagoko bidea egiten ari ziren erromesek ekarriko zuten iparraldetik hona. Gero, XVII-XVIII. mendeetako dokumentuek adierazten dute kirol hau gure artean oso zabaldua egon zela. Jakina, denborarekin arauak eta modalitateak aldatuz joan dira; Bizkaiko modalitatea ez da Arabakoa, ez Gipuzkoakoa, ez Kantabriako modalitatearen modukoa, ezta Bearnoko modalitatea ere.
Euskal Herritik kanpo, gugandik hurbil, bola-jokoa oso hedatuta dago. Alde batetik, Kantabrian uste dute euskaldunok euskal pilota daukagun moduan, eurak bola-jokoa dutela. Eta bestalde, Bearnoko bizilagunek ere uste dute bola-jokoa bertan sortutako kirola dela. Baina egia esan, gaur egun, Frantziako hegomendebaldean oso zabaldua dago bola-jokoa eta badirudi, Bearnotarrek zabaldutako kirola dela.
Bukatzeko, hedapenaren inguruan esan beharra dago bola-jokoa Garona ibaiaren eta Ebro ibaiaren artean kokatzen dela, bereziki. Baskoniako eta Gaskoniako lurraldeetan oso zabaldua garai batean. Erromanizazioa baino lehen, harreman handiko bi lurralde ziren eta etorkizunean, uste dugu sorpresa handiak egongo direla.

EUSKARA (2)

EUSKARAREN MUGAK

Euskararen jatorriari buruz idatzi nuen aurreko batean, lau teoria aipatu nituen, baina gaurkoan, euskararen mugetatik ibilbide historikoa egiten ahaleginduko naiz. Badakit lan zaila dela baina alde batetik, toponimian eta euskaldunei buruz idatzitako testuetan oinarrituz, eta bestetik, paleolinguistikak eta paleoantropologiak markatutako bidea urratuz ahaleginduko naiz bidea egiten. Mitxelena, Caro Baroja eta beste hizkuntzalari askok urratutako bidea egingo dugu. Populazioaren genetikak edo biologia molekularrak ere lagunduko digu ibilbide honetan.

Erromatarrak etorri baino lehen, euskararen mapa oraingoa baino askoz
zabalagoa zela uste dugu. Epigrafiak eta toponimiak –tokien izenak– lagundu digute mugak zehazten eta zientzialari askoren ustez, euskara, Pirinioetako errealitatea izan da. Beraz, lasai asko esan daiteke euskararen eta euskal etniaren bizkarrezurra Pirinioak izan direla, duela 2.500 urtetik Erdi Arora. Eta lehenago zer?
Paleolinguistikak emandako datuak, hau da, linguistek emaniko datuak bat datoz paleoantropologiak –giza aztarnak eta fosilak ikertzen dituen zientziak– eta biologia molekularrak emandako datuekin.
Ikerlari guztiek onartzen dute Cro-Magnon gizakia Afrikako homo sapiens sapiensaren eboluziotik sortu zela. Eta gizaki horrek arrasto ugari utzi ditu gure inguruan, arrasto horri labar-artea –edo arte rupestrea– deitzen zaio. Garai haietako gizakiaren artean bi adierazpide daude: alde batetik, haitzuloetako pintura edota grabatuak eta bestetik, arte higigarria, hau da, estatutxoak, etab. Orduko gizakiaren arrastoak ugari dira gure inguruko haitzulotan; Lascaux, Altamira, Ekain eta Santimamiñe dira horietako batzuk, baina 150etik gora dira guztira. Haitzulo horietako hormetan mamutak, hartzak, elur-oreinak, zaldiak eta abar ageri dira pintatuta. Izan ere, Cro-Magnon gizakiaren arte horrek hartzen duen lurraldea ia bat dator euskal toponimiaren maparekin. Ikerlariak hasi dira deitzen inguru honi euskal-akitaniar ingurua.
Zientzien emaitzak eta mapak bat datoz. Adibidez, Cavalli-Sforzak, estatubatuar genetistak, esan du gizateriaren herentzia biologikoa aztertu ondoren, Cro-Magnon gizakiaren lurralde hori –arte rupestrearena– eta antzinako euskararen mapa bat datozela inguruko fluxu genetikoarekin. Hau da, hiru zientziak bat datoz mapa eratzeko orduan. Kasualitatea, agian? Batek daki!
Bestalde, badaude hizkuntzalariak mapa hori iberiar penintsula osora zabaltzen dutenak eta harrigarriagoa oraindik azken hilabeteetan argitaratu dena, Jorge Maria Ribero-Meneses-ek adierazi du euskara dela Europan dagoen hizkuntzarik zaharrena eta hizkuntza erromanikoen ama. Baina bitxikeriak bitxikeria...
Goazen beste bitxikeria bat aipatzera. Duela urte bat argitaratu da britainiarrak euskaldunen ondorengoak direla. Stephen Oppenheimer-ek, Oxford Unibertsitateko irakasleak, genetika ikerketak erabiliz, adierazi du Cro-Magnon gizakia Euskal Herrian, Kantabrian eta Akitanian bizi izan zela hemengo klima egokiagoa omen zelako, eta izoztea joan zenean inguru honetako gizakiak iparralderantz jo zuela britainiar irletaraino. Orduan, britainiarrak euskaldun jendearen ondorengoak direla baieztatzera heldu da. Bai harrigarria hau ere! Hala ere ez da gauza ziurra.
Badago zer aztertu gure inguruan, bai gero! Baina horrela jarraituz gero, gure arbasoak bizi izan ziren lurrak eraikinez beteko ditugu eta ezin izango dira ikerketak egin, zoritxarrez!Gauza txikiagoetara etorriz, eta amaitzeko, ezin dut utzi esan barik gure herriko toponimiak ere azterketa sakon bat merezi duela. Toponimo (tokien izenak) batzuek inguruarekin lotura zuzena dute, adibidez, Bizkargi, Belatxikieta, Torreburu, eta abar, beste batzuek kristautasunarekin, esate baterako, San Migel, San Bartolome, San Isidro, San Antonio, eta azkenik badaude beste toponimo batzuk esanahi ilunagoa dutenak, adibidez, Boroa, Euba, Eustoa, Erkoles, Berna, Kaitana, Amorebieta, Zornotza eta abar, baina toponimiak beste artikulu bat merezi duenez beste egun baterako utziko dugu.

KAZETARITZA (1)

BI ASTEKARI GURE ARTEAN

Aurreko batean idatzi nuen XIX. mendeko bertsopaperak informazio iturri zirela, beraz esan daiteke, inongo zalantzarik gabe, kazetaritza modernoaren aitzindari zirela. Bertsopaperak idazten zituzten, besteak beste, berriak emateko, kritikak edo salaketak egiteko, baita garaiko iritzi publikoan eragina izateko ere. Baina oraingoan XX. mende hasieran sortutako astekari biri buruz hitz egitera natorkizue, biak Zornotzan sortuak: JAUNGOIKO ZALE (1912) eta EKIN (1932).

Aldizkari erlijioso-politikoak ziren biak. Baina Errepublikarekin batera, politika polarizatu egin zenez, gauza bitxia gertatu zen Zornotzan, JAUNGOIKO ZALE zena EKIN izatera pasatu zen eta orduan, aldizkarikoek ezkertiarren kontra eta jeltzaleen alde jarri ziren. Badakigu elizako kideek jazarpena sufritzen ari zirela baina egoerak ez zuen lagundu eta tamalez gerran amaitu zen. Alde biak, ezkerra eta eskuina, muturka ibili ondoren, gerra zibilean batera aritu ziren. Harritzekoa ezta! Hau guztia Javier Diaz Nocik, EHUko irakasleak, ondo aztertu du bere tesian: Euskarazko kazetaritza XX. mendearen hastapenetan.
Baina harira joanda, bi astekari barik, astekari bat dela esatea zuzenago dago. Bestalde, ezin da ahaztu Ekin astekaria sei hilabetez itxi zutela, 1934-1935 urteen bitartean.
Baina joan gaitezen zehatz-mehatz aztertzera. Eliza ohartu zenean pulpitutik azaldutakoa ez zela nahikoa orduko gizartearengana heltzeko kazetaritzara jo zuen. Eta horregatik, 1912ko irailean, Zornotzan, elizgizonek JAUNGOIKO ZALE astekaria argitaratu zuten. Lehen zenbakian argi eta garbi esan zuten nortzuk ziren, zergatik eta zertarako egin zuten astekaria. Honela dio: “Bazkuna ori egin dogu Bizkaiko jauparijak (abadiak) …eta Gotzale (obispo) jaunak eta guztijen buru dan Aita Santuak esaten dauskubelako izparrangijak indar andija daukela gixonen ekanduak edatuteko, eta, origaitik Jauparijak (abadiak) izparringijakaz be lan egin biar dogula.…Kristau irakaskintzak zabalduteko al dogun geyen eta egokiro euzkeldunen artian… eta ipini irakastolak, egunero, euretan irakaskintza orrek irakatsi daitezen euzkeraz txaunburua (Parrokua) artezkeri dala”.
Beraz, argi dago nortzuk ziren eta zein zen horien asmoa. Baina, bazegoen beste mugimendu bat, –hain ikasia eta jantzia ez zena– elizgizonen ustez, baina askoz ere abangoardistagoak eta modernoagoak. Talde hori, nagusiki hirietan eta herri handietan mugitzen bazen ere herri txikietara ere heldu ziren, irakasleak, idazleak, pintoreak eta abar ziren.
Pertsona horiek ideia aurrerakoiagoak zituzten eta eliza zutik jarri zen ideia horien aurrean. Baina, langileriak ideia horiek bereganatu zituenean, taldea handitu egin zen eta honela idazten zuten orduan EKINen. “Komunistak, badatoz , badatoz … gero eta indar geyago artzen doyaz; . …Sosolistoak…; Ikastolea eleiza ezpada, saizulo, edo leize zulo izango da…” eta abar.
Astekari horretan, gai erlijioso-politikoez gain bazeuden beste atal batzuk, adibidez, Bizkaiko, Euskal Herriko eta munduko beste berri batzuk, merkatuko prezioak, kirolak, bertsoak, lurgintza-gaiak izeneko atala, hau da, baserritarrei laguntzeko pentsatua eta abar. Astero izan arren, informazio zabala jorratzen zuten euskara hutsean. Gerrarekin itxi zen eta geroago sortu ziren Olerti aldizkaria eta Karmel aldizkaria, azken honek aurten 255. zenbakia kaleratu du aurtengo udazkenean. Zorionak Karmel aldizkaria egiten duzuen guztioi!
Ikus daitekeenez, Zornotzak badu bere tokitxoa, mende hasierako euskarazko kazetaritzan. Beste egun batean, gerra ondorengo aldizkariak aipatzea gustatuko litzaidake, eta herriari honen berri eman.
Eta orain, zer gertatzen da Zornotzan? Zergatik ez dago euskarazko herri aldizkaririk? Orain arte aipatutako aldizkariak apaizek egindakoak dira, non daude apaiz ez direnak?

ARKITEKTURA

ARKITEKTURA (1)

BURDINOLAK EZ DIRA AINTZAT HARTZEN

Erdi Aroan, Zornotzan ugari ziren burdinolak eta errotak, bai Ibaizabal ibaiaren ertzean, bai beste erreka batzuen bazterrean. Errotak egon badaude oraindik, baina burdinola guztiak desagertu dira, Bernako burdinola izan ezik. Sinestezina bada ere, Zornotzako azken burdinola laster desagertuko da. Duela bi urte tximinia jausi zitzaion, eta orain hormak erortzen ari dira.

Erdi Aroaren azken aldian, XV. mendean, dorretxeen boterea lurraz gain, erroten eta burdinolen kopuruaren arabera neurtzen zen. Zornotzan aukera dugu oraindik dorretxea, burdinola eta errota batera ikusteko, Berna auzoan daude. Baina lotsagarria da zelan dagoen ikustea Zornotzako azken burdinola!
Orain dela urte batzuk, Iurretako Papelerak Bernako burdinolaren hormaren kontra, itsatsita, eraikuntza bat egin zuen ura hartzeko; orain dela bi urte bota zuten tximinia; eta orain bertako hormak erortzen ari dira, ez dago eskubiderik!
Pasa den mende hasieran, hainbat burdinola ikus zitezkeen Zornotzan: Berna, Ibarra, Legarribai, Ugarte, Etxekosinaga (oraindik zerbait dago), Olabarria, Astepe, Amorebieta ... etab. Gaur egun ez dugu bat bera ere osorik mantendu zoritxarrez.
Baina goazen historia arin bat egitera. Euskal Herrian orain dela bi mila urte baino lehenago ezagutzen da burdinarriaren erabilera, baina XIII-XIV. mendeetan hasi ziren ibaietako uraren indarra erabiltzen burdinoletako hauspoa eta mailua mugiarazteko. Hauspoa erabiliz lortzen zuten behar zen tenperatura burdinarria urtzeko eta gero mailua erabiltzen zuten forma emateko.
Sugarri asko behar izaten zen egur-ikatza egiteko eta, haritza eta pagoa erabiltzen zuten horretarako. Orduan suntsitu ziren harizti eta pagadi asko!
Baina, burdinolak ibai bazterrean eraiki ziren, egurra hurbil zegoen tokietan, egur asko behar baitzen kintal batzuk burdina ateratzeko.
Gurdian eramaten zuten minerala meatzetatik burdinoletara eta bertan urtu ondoren egiten ziren lanabesak, hau da, aitzurrak, aizkorak, pikuak, palak,... eta armak ere bai.
Bestalde, 1627an Amorebietan bildu ziren olagizonak, Korregidore nagusia, burdinolen alkatea eta Diputatuak. Bizkaian burdinarri gehiegi ateratzen ari ziren eta beldurra zegoen amaituko ote zen. Batzar horren ostean burdinarri gutxiago ateratzen hasi ziren, debekatu egin baitzen Bizkaitik kanpora burdinarria (minerala) ateratzea, ez ordea burdina landua. Garai horretan Zornotzan burdinola ugari zegoen, hamarretik gora diote adituek egon zirela. Baina XIX. mendean burdinolak itxi egin ziren labe garaiak eta bestelako labeak sortu zirelako.
Joan gaitezen berriz ere harira; burdinolek alkate propioa izateaz gain, Foru propioa ere bazuten Gernikako Batzar Nagusietan idatzia (1440). Olagizonak pribilegiatuak ziren, ez zuten joan behar ez auzolanetara, ez Bizkaiko Jaunaren deira. Burdinoletako lana begi onez ikusita zegoen. Horregatik, burdinolen alkateak epaitu ere egiten zituen euren arteko auziak.
Amaitzeko Erdi Aroaren azkenerantz, hau da XV. mendean, dorretxetik edota arma-etxetik hurbil zeuden errota eta burdinola, dorretxea ibai bazterrean bazegoen behinik behin. Baina hurrengo baterako utzi beharko dugu dorretxeei buruzko informazio interesgarri hau, Zornotza-Amorebieta-Etxano izenen iturburu direlako arma-etxe edo babes-etxe haiek.