EUSKARA (1)

EUSKAL HERRIA ETA EUSKARA

Euskararen inguruan asko idatzi den arren, gaurkoan euskararen inguruko nondik norakoak azaltzera natorkizue. Ibilbide historikoa egiten ahaleginduko naiz, eta zaila bada ere, euskararen jatorria zehazten saiatuko gara. Kontu gehiegi idatzi da horren inguruan, eta benetako frogak gutxi diren arren azken urteotan aurrerapen handiak egon direla esan beharra dago. Baina orain arte argitaratua azalduko dizuet.
Brontze Aroan (K.a. 2.000-K.a. 900) Euskal Herrian euskaraz egiten zela uste dute zientzialari gehienek. Seguru gaude orduko euskara ez zela gaur ezagutzen dugun euskara. Gaur egun, guretzat ulertezina izango litzateke protoeuskara (antzinako euskara), batez ere, azken mendeetan latinaren eta gero erromantzearen eragina handia izan delako. Izan ere, latina (hizkuntza italikoa) indoeuropar hizkuntzen familiakoa da, hau da, Asiatik Europara ekarritakoa orain dela 6.000 urte inguru. Euskara bestalde, hizkuntza bakartua dela esaten dute, hau da, familia ezezagunekoa. Europan indoeuropar ez diren 3 salbuespen baino ez daude: hizkuntza kaukasiarrak, suomiera (finlandiera) eta euskara. Baina hala ere, sekula ezin da esan hizkuntza bat beste bat baino zaharragoa dela, guztiak continuum bat direlako.
Hizkuntza guztiak nonbaitetik datoz, adibidez, gaztelania, frantsesa, katalana,... badakigu latinetik datozela; baina euskararen jatorria zein ote da? Ez dakigu ziur baina lau teoria aipatuko ditut. Seriotasun gabeak baztertu ondoren, zientzialariek honako teoria hauek hartu zituzten aintzat garai batean:
· Euskal iberiarra (vasco-iberismoa): Iberiar penintsula osoan erromatarrak konkistatu baino lehen, hitz egiten zen hizkuntza ia bakarra euskara zela dioena.
· Euskal kaukasiarra: Itsaso Beltza eta Kaspiar itsasoaren arteko Georgia eta Armeniako herrialdeetan hitz egiten den hizkuntzekin lotzen dute euskara ikerlari batzuek. Georgiarrak dira teoria honen aldeko sutsuenak.
· Euskal kamito-semitikoa: Afrikako iparraldean hitz egiten zen hizkuntza zela dioena, berebereen familiakoa eta inbasioen eraginez penintsulara ekarritakoa (gaurko tuareg-ek hitz egiten dutenen familiakoa). Gaur egun baztertutako teoria da.
· Makrofamilia dene-kaukasiarra eta euskara: Hauxe da teoriarik berriena. Hipotesi honek hizkuntza indoeuroparrak ageri baino lehenagoko garaietara garamatza, hau da, orain dela 6.000 urtetik harantzago. Orain hizkuntza hauek irlak bezala egon arren, antzina baturik zeuden, adibidez, txinatar-tibetarrak, kaukasiarrak, Ipar Amerikako hizkuntzak (na-dene izenez ezagunak direnak), euskara, etab.
Euskararen mugak eta azken urteetako ikerketak hurrengo baterako utziko ditut, benetan sorpresak egongo direlako. Hurrengo batean genetika molekularra, antropolinguistika eta antropologia zientzien emaitzen berri emango dizuet, eta horixe izango da azken urteetan egiten ari garen ibilbidea, zientifikoen datuak erabiliz zehaztuko dugu euskararen jatorria, mugak eta abar.
Baina amaitu baino lehen ezin dut utzi aipatu barik Euskal Herria hitzaren jatorria, hau da, euskararen herria. Euskararen eta ohituren inguruan sortutako errealitatea da eta ez inposizio pean sortutakoa, Europako Estatuak sortu ziren bezala.
Oraindik kontzeptu hori ez dago argi Estatu espainiarrean, ez Estatu frantsesean. Eta badirudi gure artean ere ez dagoela argi. Inork ez die zuzentzen tertulianoei eta bertoko politiko batzuei esaten dutenean Euskal Herriak adierazten duen errealitatea ez dela sekula “existitu” eta asmatu berria dela. Ba ez jauna! Izen horrek adierazten duena existitu da, eta existitzen da. Lehen testu idatzietan, XVI. mendean, behin eta berriro aipatzen da Euskal Herria izena zazpi probintziak adierazteko. XVI-XVII. mendeetan, Lazarragak, Leizarragak, Axularrek eta abarrek erabili zuten izen hori kultura ezaugarri jakin batzuk dituen herrialdea adierazteko. Atzerago ezin dugu jo ez daukagulako testu idatzirik, baina ikerlariek uste dute, Erdi Aroan ere, Euskal Herria hitzak adierazten duen errealitatea existitu zela. Beraz, Euskal Herria (euskararen herria) estatu moderno asko baino lehenago sortutako errealitatea dela esan dezakegu.

AUZOETAKO NEKEAK

Irakaskuntza (3)

AUZOETAKO NEKEAK

Gogoratuko duzue aurreko batean euskal irakaskuntzaren sorrerari buruz idatzi nuela, baina gaurko honetan, auzo-ikastolak –hala deitzen ziren orduan– zelan eta zergatik zabaldu ziren argitzera natorkizue. Gai hau sakondu nahi izanez gero, Gregorio Arrienen liburua daukazue: EDUCACIÓN Y ESCUELAS DE BARRIADA DE BIZKAIA (Euba, 1987). Hemen, XX. mendearen bigarren hamarkadan auzo-ikastolak eraiki zirenean, herriak argi zeukan hezkuntza zutabe garrantzitsua izango zela euren seme-alaben etorkizunerako eta egia esan behar da asmatu egin zutela jarrera horrekin.

Goazen beraz historia gogoratzera: 1919an Bizkaiko Foru Aldundiak auzo-ikastolen legedia egin zuen eta handik gutxira Amorebieta-Etxanon sei auzo-ikastola eraiki ziren, beste hainbeste auzunetan: Aldanan (ez da ezer geratzen), Boroan, Dudean (Etxanon), Montorran, San Migelen eta Bernagoitin. Hauez gain, bazeuden Etxanoko eskola –­San Migel eta San Juan kaleek bat egiten duten parean– Eubakoa eta Amorebietakoa.
Baina, zelan eta zertarako eraiki ziren auzo-ikastolak? Batez ere, orduko beharrizanei aurre egiteko. Bizkaian, 120 auzo-ikastola inguru egin ziren baserrietako bizilagunei irakaskuntza hurbiltzeko asmoz. Herrigunetik urruti samar zeudenek ez zuten erdigunean bizi zirenen beste aukera eskolara joateko, horregatik, Aldundiak eta Udalek erabaki zuten eskola gehiago eraikitzea. Eta halan egin zen. Auzoko batzuek ekarri zuten egurra basotik, beste batzuek harriak harrobitik eta gero, auzolanean egin zituzten eskolak. Nahiz eta planoak Aldundikoak izan eta Udalak ere zerbait lagundu, auzoetakoak izan ziren lan nekeza hartu zutenak, seme-alabentzat eskola nahi zutelako, jakina!
Gauza bitxia gertatu zen 1921ean, auzo-ikastoletarako andereñoak behar zirenez eta Bilboko eskola txiki geratu zenez, Irakasle-eskola berria eraikitzea erabaki zuen Aldundiak. Orduan, Amorebietako Udalak Aldundiarekin adostu ondoren, lurra erosi zuen Irakasle-eskola berton egiteko. Udalak Izarbekoa baserriko lurra erosi zuen 85.000 pezetatan, eta Aldundiak planoak eta proiektua egin zituen Irakasle-eskola berton eraikitzeko –Escuela Normal de maestras zena–. Baina hauteskundeak heldu ziren eta alderdi politikoen indarrak aldatu zirenez, proiektua ere bertan behera geratu zen.
Baina goazen berriz ere harira. Eskola horietan euskaraz irakasten zen hasiera-hasieratik eta honela zioen Aginduak: “...herri euskaldunetan dena euskaraz, erdal gramatika izan ezik eta, erdaldunagoetan euskaraz idazten eta irakurtzen ikasi behar da, eta beste ikasgai guztiak gaztelaniaz­­ izango dira ...” Baina, 1921ean salaketa batzuen ondoren Valladolideko Unibertsitateko Errektoreak debekatu egin zuen eskoletan euskara irakastea eta Primo de Riveraren diktaduran ere debekuak jarraitu egin zuen. Gero1931n, Errepublikarekin batera, eskola elebidunak ezarri ziren Katalunian. Gure herrian Errepublikarekin, gezurra badirudi ere, auzo-ikastola gehienetan euskara ez ezik erlijioa ere ikasgeletatik atera egin zuten. Erabaki horren ondorioz eta herriak euskal hezkuntza propioa nahi zuelako, 1932an, Euzko ikastolen Federazioak arnasa hartu eta ikastolen proiektuak aurrera egin zuen.
Zornotzan, baina Bizkaia osoan ere esan genezake, ikastetxeen kopurua ikusita, hezkuntzan eman genuen aurrerapausoa ikaragarria izan zen. Eskolak izango dira hemendik aurrera, eta ez familiak ordura arte bezala, kulturaren transmisio-gune nagusiak. Azken mendean euskal gizarteak lortu duen garapena eta aurrerapena, neurri handi batean, irakaskuntzari esker izan da eta ez politikoen erabakiei esker, askok hala uste izan arren.
Honen inguruan informazio gehiago nahi izanez gero, badakizue Gregorio Arrienen EDUCACION Y ESCUELAS DE BARRIADA DE BIZKAIA liburuan duzuela. Irakurri merezi du eta. Baina, Udal liburutegian ez duzuenez beste nonbaitera jo beharko duzue, zoritxarrez.

Arkitektura (2)

DORRETXEAK ETA ZUBIAK

Aurreko batean idatzi nuen Zornotzan, XIV. mendean hasita, ugari zirela burdinolak eta errotak. Halaber, jarduera ekonomiko horiek izateko, behar-beharrezkoa zen burdina eta garia garraiatzea.Gaurko honetan zubien garrantziaz ohartarazi nahi dizuet. Erdi Aroan zubien zaintza handia zen, segurtasuna eta merkataritzaren kontrola ematen zutelako; garai batean kobratu ere egiten zuten pasatzeagatik. Horrexegatik daude dorretxeak zubi garrantzitsuen ondoan. Gure herrian, antzinako ia zubi guztiak daude, eta dorretxeak ere bai. Dorretxe horiek baserri eginda daude, Amorebietakoa (Cancelada jauregia), Ibarrakoa, Eubako eta Bernakoa.

Bai Erdi Aroan, bai gaur, zubien garrantzia handia izan da, eguneroko bizimodua errazten dutelako. Pentsaezina da gurea bezalako herri baten garapena zubi egokirik gabe.
Eta horrexegatik izan zuten garrantzi handia zubiek eta dorretxe horiek, gure herria betidanik izan delako bidegurutze.
XIII. mendean gure herrian, beste toki askotan bezala, iskanbilak ugari izan ziren. Orduko Gaztelako eta Nafarroako erresumen mugarria gure herriaren erdi-erdian zegoen. Zer esan nahi du horrek? Batzuk Gaztelako erregearen alde zeudela eta beste batzuk Nafarroako erregearen alde. Baina hori horrela esanda, ematen du beste barik gertatu zela, baina ez. Horrek adierazten du egon ziren egonezinak eta borrokak handiak izan zirela. Hala ere, XI. mendetik XIII. mendera muga horiek sarri aldatu ziren.
Eta nortzuk ziren familia edo handiki horiek? Bernatarrak (Bernabeitia-Bernagoitia), Euba, Ibarra, Amorebieta, Etxano, Zornoza, Larrea....
Familia horiek zubiak zaintzen zituzten merkataritza kontrolatzeko; elizaren zergak ere kontrolpean zituzten (hamarrenak); eta beranduago, sortu zen industria ere menpean zuten: errotak eta burdinolak. Horietako gehienek lurrak eta baserriak ere errentan zituzten. Ikus daitekeenez gizarte feudalaren adierazgarri aipatutako guztia.
Baina, Zornotzako familien zatiketak eragina izan zuen parrokietan. Hasieran, parrokiak gizartearen oinarrizko egitura izan arren, gero, parrokia horiek elizate edo anteiglesia egin ziren, elizpeetan batzen zirelako. Familia talde bakoitzak bere eliza nagusia eta baselizak kontrolpean zituen. Horren ondorioz, hiru parrokia daude Zornotzan: Bernagoitia (Euba), Amorebieta eta Etxano.
Ondoren, herritarren zatiketa horrek ekarri zuen zatiketa administratiboa: elizateena. Hau da, alde batetik Euba (ez zen guztiz garatu), bestetik Amorebieta, eta azkenik Etxano. Baina hala ere, ez zen herriaren kontzientzia urratu. Herritarrek Zornotza erabiltzen jarraitu zuten herria izendatzeko eta zornotzar sentitzen ziren. Gaur egun, auzoetakoek erdigunera doazela adierazteko Zorrontzara doazela esaten dute.
Eta nor zen Zornoza familia? Garai batean, Kintana/Kaitana errekaren inguruaz gain Ibarruri-Gorozika kontrolpean zuen familia zen. Eta badirudi erreka hori erresumen arteko muga izan zela.
Luzaroan, Gaztelako erregeak merinoak izendatu zituen eta lan horretarako, Zornoza familiako bat aukeratu zuen. Merinoak aginte handiko gizonak ziren, epaile eta zerga-biltzaile lana egiten zutelako. Erregeari esker merinoak lortzen zuen boterea ikaragarria zen eta batzuetan, merinoaren izena jartzen zitzaion merindadeari, Zornotzan gertatu zen bezala.
Erdi Arotik datorren beste ekintza bat Zubiaurreko plaza da, merkataritza eta zubia lotzen duena. Azoka hori XX. mendera arte mantendu zen, eta gaur egun igandeetako azokan du jarraipena. Oraindik, gure herriko auzoetakoak erosketak egitera doazenean, plazara doazela esaten dute.
Eta amaitzeko, ziur gaude Zubipunten ere zubia egon zela, baina ez dakigu noren menpe zegoen. Hala ere, seguru gaude orduko zubia eraiki berria baino politagoa izan zela. Seguru!

LIRIKA (1)

GABRIEL ARESTIREN POESIA ZORNOTZARRONTZAT
Gaur bi idazle zornotzar eta erdizornotzar aipatu nahi ditut: Felipe Zugazaga eta Gabriel Aresti, osaba-lobak dira eta biek izan zuten gogoan gure herria. Zornotzarekiko begirunea irakur daiteke Gabriel Arestiren HARRI eta HERRI olerki liburuan. Liburu hori, 60. hamarkadaren erdialdean, Bilbon best seller-a izan bazen ere, Zornotzan ez da inoiz aipatzen. Euskaraz eta gaztelaniaz dago idatzia eta horregatik izan da hain irakurria eta hain aztertua hemendik kanpo. Zornotzar guzti-guztiok irakurri beharreko olerki liburua da.

Baina, zer dela-eta lotu ditugu bi idazle horiek? Alde batetik, biek olerkiak idatzi zituztelako zornotzarrentzat eta bestetik, biak familia batekoak zirelako.
Felipe Zugazaga 1866an Amorebietan jaio zen eta 1922an Loiolan hil. Jesuita izan zen eta Matxin mungiarra eleberriaz gain, poesia ere idatzi zuen.
Baina, bi idazle horien arteko lotura Amorebietan aurkitu dugu. Catalina Zugazaga da lokarria, Feliperen arreba eta Gabriel Arestiren amama izan zelako.
Gabriel Aresti 1933an Bilbon jaio bazen ere, aitaren parteko amama eta aitite zornotzarrak dira. Amama Amorebietan jaioa eta aitete Epaltzan jaioa (Etxanon).
Aresti poetaren lehenengo bidaia,1963. urtean, Epaltzako asaba zaharren baserrira izan zen. San Antolin jaiak ziren eta pozarren agertu zen, hiru Arkadiak ezagutu zituelako bertan: baserria, euskara eta kooperatibismoa.
Lehen Arkadia, baserria, Aitaren Etxea, da eta honela adierazi zuen Arestik: –...Zornotzako auzo batera joan nintzan hango jaiak ziralako, San Antolin jaiak, hangoa da nire aitaren familia, eta han dauden gehienak ezagutzera joan nintzan...­­
Bigarren Arkadia, euskara naturala da eta hau esan zuen: –...Bospasei etxe baino eztago auzoan, ez dago eskolarik... Orain arte euskereak iraun badau ezelango ofizialtasunik gabe izan da, baserritarra lurrari, soloari lotuta egon dalako...
Hirugarren Arkadia, kooperatibismoa, anaitasun rusonianoa esaten dute adituek eta honela adierazi zuen Arestik: –...Euskal baserritarra berez komunista da, alkarzalea, kooperatibista... orduan ari ziren epaltzarrak auzolanean basotik ura ekartzen baserrietara.
Gero, 1963an, bigarren bidaian Astepera joan zen, sustraiak aurkitu nahirik. Orduan ohartu zen Astepe, Amorebieta zela eta Epaltza, Etxano. Epaltza zen mundu rurala eta Astepe langileriarena. Aro sinbolistatik Aro sozialera egiten ari zen jauzia. Maldan behera idatzita zuen eta HARRI eta HERRI ari zen idazten. Ibilaldi horretan, Markesasti ezagutu zuen, antzinako Marques de Arestiren lurrak, eta topatu zuen errealitatea, antza, ez zitzaion gustatu. Ez dugu ahaztu behar orduan komunista zela.
Baina goazen idatzi zuena aztertzera. 1963an, Gabriel Aresti Epaltzan eta Astepen egon zen. Orduan liburua idazten ari zenez, nabariak dira toki horien aipamenak, adibidez, Astepeko Sekretarioaren bertso berriak, zaharrak eta libreak izeneko atala.
HARRI eta HERRI (1964) olerki liburuak lau atal ditu:
Liburuaren lehen atalean, Aresti bere existentziaren inguruan ari da.
Liburuaren bigarren eta hirugarren ataletan, lagunei eskainitako olerkiak irakur daitezke eta familiakoei egindakoak ere bai.
Azkenik, laugarren atalean, zornotzarroi eskainitako poemak dira: Astepeko Sekretarioaren bertso berriak, zaharrak eta libreak.
HARRI eta HERRI olerki liburua da, nire ustez, euskal literaturaren olerki libururik handiena, aztertuena eta miretsiena.Eta amaitzeko, datorren urtean 75 urte beteko dira Gabriel Aresti jaio zela eta tamalgarria izango litzateke poeta ez gogoratzea. Zor zaharra, zor txarra!